Lehendakariak omenaldia egin die nazien eremuetara deportatutako euskal biktimei: "Gure erantzukizuna da haiek defendatu zuten demokrazia babestea"

• Eusko Jaurlaritzak nazismoaren esparruetara deportatu zituzten biktimak gogoratu ditu, askapenaren 80. urteurrena dela eta
• EAEko eta Nafarroako 253 pertsona kontzentrazio-esparruetara deportatu zituzten 1940-1945 artean; horietako 113 hil ziren, baina bizirik atera zirenetako askok osasun-arazo larriekin egin zuten, eta askapenaren ondoren heriotza goiztiarra izan zen
• Imanol Pradales: "Betiko autoritarismoek berpizten dituzten diskurtsoen aurrean zutik jarri behar dugu: etsai bat edo batzuk asmatuz gorrotoa ereiteko eta gizartea zatitzeko, beldurra bere mesedetan lehertuz, galdutako handitasuna eta iragan idilikora itzultzea gogoraraziz eta lider karismatikoak aurkeztuz, edozertarako konponbide azkar eta errazekin"

Imanol Pradales Lehendakaria eta María Jesús San José Justizia eta Giza Eskubideetako sailburua izan dira gaur goizean erbesteratutako euskal biktimen eta haien familien omenezko ekitaldiaren buru. Lehendakariak Eusko Jaurlaritzak memoriaren eta erreparazioaren ikuspegitik egin duen urrats esanguratsua azpimarratu du. "Lehen aldiz, Euskadin baterako aitorpena egiten diegu nazien kontzentrazio-esparruetara deportatutako pertsonei", azpimarratu du.

Lehendakariak belaunaldi bakoitzaren erantzukizun historikoa azpimarratu du bere hitzaldian: " Gurea gaur omentzen ditugun haiek borrokatu zutena babestea eta sendotzea da: bakea, askatasuna, demokrazia eta giza eskubideak". Gainera, demokrazia zalantzan jartzen duten populismoak, estremismoak eta fanatismoak ez hutsaltzearen garrantzia azpimarratu du Pradalesek. "Betiko autoritarismoek berpizten dituzten diskurtsoen aurrean zutik jarri behar dugu: etsai bat edo batzuk asmatuz gorrotoa ereiteko eta gizartea zatitzeko, beldurra bere mesedetan lehertuz, galdutako handitasuna eta iragan idilikora itzultzea gogoraraziz eta lider karismatikoak aurkeztuz, edozertarako konponbide azkar eta errazekin", nabarmendu du.

María Jesús San José Justizia eta Giza Eskubideetako sailburuak deportazioaren biktimak gogoratu ditu, "erregimen frankistaren gorroto errebantxistak euskal eta espainiar nazionalitatea ukatu zien milaka aberrigabe. Txarrantxa artean itxita, oinarrizkoena ere kendu zieten, baita eskubideak izateko eskubidea bera ere”. Pairatutako biktimizazio bikoitza ere aipatu du sailburuak, 253 pertsonaren eta haien familien bizitza inguratu duen isiltasun bidegabe eta ahanzturagatik.

Nazismoaren kontzentrazio-esparruen askapenaren 80. urteurrenaren testuinguruan, Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutuak – Gogorak deportazioaren biktimak gogoratzeko ekitaldi hau antolatu du. Aitortza ekitaldi hau biktimen familiek eta gertaera horren memoria berreskuratzeko lan egiten duen elkarte-mugimenduaren eskaria da; 1940 eta 1945 bitartean EAEn eta Nafarroan 253 pertsonari eta horien familiei 1940 eta 1945 bitartean EAEn eta Nafarroan 253 pertsona izan ziren deportatuak. Ekitaldiaren amaieran ikusi den bideo batean jaso dira biktimen izen guztiak, omenaldi eta aitortza gisa.

Jendaurrean, deportazioaren biktimen 125 senide inguru, esparru horretan lan egiten duten memoria-elkarte, -erakunde eta fundazioetako kideak.

Hain zuzen ere, San José sailburuak bere jarduna  eskertu die, "erakundeek bete ez duten espazioa bete duzue". Sailburuak gazteagoentzako mezu batekin amaitu du bere hitzaldia.

Biktimen testigantzak

Ekitaldia ikus-entzunezko pieza baten proiekzioarekin hasi da. Bertan, deportazioa ulertzeko gako nagusiak, bere dimentsioa eta gertakari hori isilaraztea eta euskal gizartean bereziki ezaguna ez izatea eragin zuen testuingurua azaldu dira, Europako gainerako herrialdeetan ez bezala. Pixel S.L.k ekoiztetxeak egindako bideo honetan Etxahun Galparsoro deportazioan espezializatutako historialariak eta, era berean, deportatutako hiru pertsonaren senideak, Juan Francisco Murillo Amical Mauthausen elkarteko kideak eta María Jesús Amenabar Errenteriako La Ilusión kolektiboko kideak hartzen dute parte.

Deportatuen bi senidek, seme-alabek, ekitaldian parte hartu izanak lagundu egin du deportatuen familiek aurre egin behar izan dieten egoerak ezagutzen, banakako bi kasutatik abiatuta. Maitena Salinas aurkezleak Eugenio Azurza eta bere alaba, Asun Azurza, eta Lola Madariaga lagundu ditu bere bizipen pertsonala kontatzen.

Eugenio Azurza Gabilondo Jose Maria Azurza Osategiren semea da, Donostiakoa, UGTko kidea, 1941eko urriaren 28an Mauthausenen hila. Eugenio bere aitari buruzko datu gehiegi jakin gabe hazi da. Gerora berreskuratutako dokumentazio historikoak erakusten duenez, aitak Gerra Zibilean borrokatu zuen Euskadin, eta, zein egoeratan iritsi zen ez dakigun arren, Katalunian zegoen gerra amaieran. Hala, 1939ko otsailean, Frantziako muga igaro ondoren, exodo masibo batean, Argelès-sur-Mer hondartzan ireki zen kontzentrazio-esparruan giltzapetu zuten, beste 80.000 pertsonarekin batera. Apirilaren hasieran, Gurseko euskal eremura eraman zuten, eta, beste asko bezala, Frantziako agintariek lanera eraman zuten, Landetan lehenik, eta nazismoaren aurkako defentsa lerroetan gero.

Ez dira ezagutzen haren atxiloketaren eta deportazioaren inguruabarrak, baina bai, zenbait eremutatik igaro ondoren, 1941eko urriaren 28an Mauthausenen erail zutela, eremu horretara iritsi eta sei hilabetera.

Eugenio Azurza Gabilondoren kasuak Gerra Zibilean borrokatu ziren deportatu askok jarraitu zuten ibilbidea islatzen du.

Lola Madariaga Vivanco deportatu biziraule baten alaba da. Pedro Madariaga Recalde portugaletearrarena. Altxamenduaren ondoren, Eusko Jaurlaritzaren Gerrako Itsas Armadan sartu zen, eta, gerraren amaieran, Euskadin, Frantziara ihes egin zuen, eta marinel lana lortu zuen. II. Mundu Gerra hasi zenean, bidaietako batean naziek atxilotu eta Austriako lehen kontzentrazio-esparru batera eraman zuten. Eta handik, esparru batetik bestera: Mauthausen, Bremen, Dachau... Azkenean, 1945eko apirilaren 29an askatu zuten azken eremu horretatik. Espainiara itzuli ezin zuenez, diktadura frankista betean, erregimenak errepresio handia eragiten baitzuen, Ingalaterrara iritsi eta han itsas-enpresa batean hasi zen berriro lanean. Horri esker, Euskadi berriro zapaldu ahal izan zuen, merkataritza-ontzi bateko bigarren ofizial gisa, eta familia bisitatu ahal izan zuen modu erregularrean, frankismoaren errepresiotik salbu, pasaporte britainiarrari esker.

Ekitaldiaren alderdi artistikoa Errenteriako Dantzaz konpainiak hartu du bere gain. ‘Basoa’ dantza-pieza interpretatu dute, jatorrizkoaren egokitzapena, Gurseko (Frantzia) kontzentrazio-esparruan inspiratua; enklabe horretan metatu ziren eta ehunka pertsona, gerra zibiletik erbesteratuak, eta gerren eta pobreziaren ondorioz beren lurretatik ihes egiten duten milaka errefuxiatuk gaur egun pairatzen duten egoera berari buruzko hausnarketa egiteko abiapuntu gisa balio du.

Ekitaldiaren aretoko sarreran, erakusketa bat jarri da ikusgai, Kepa Ordoki memoria-elkartearena, Bidasoa inguruko deportazio kasuei buruzkoa.

Deportazioari buruzko udako ikastaroa aurten

Gaur goizeko ekitaldi instituzionala ‘Deportazioaren memoria 1945-2025’ proiektuaren barruan kokatzen da, nazien esparruen askapenaren 80. urteurrenaren testuinguruan. Fenomeno horren ezagutzan eta hedapenean sakontzen jarraitzeko asmoz, aurten Gogora Institutuak gai horri buruzko ikastaro bat antolatu du EHUren Udako Ikastaroetan.

‘Deportazioa nazien eremuetara Europan 1940-1945. Historia, memoria eta euskal lekukotzak’, uztailaren 14, 15 eta 16an, Donostiako Miramar Jauregian, gaian adituak diren elkarte eta hurbilekoek parte hartuko dute.

Euskal deportazioaren zifrak

1940-1945 aldian euskal deportazioaz jarduteko orain arteko erreferentziazko ikerketa Etxahun Galparsoro eta Josu Chueca historialariek egin dute, Gogora Institutuak argitaratu zuen 2020an.

Euskal deportatuen kopurua 253koa da. Horietatik 113 hil egin ziren, 125 salbatu, eta ez da ezaguna zer gertatu zitzaien beste 15ei. Hau da, hildako ( % 47) eta bizirik ateratakoen kopuruak ia-ia parekoak dira ( % 53). Gainera, oso deigarria da Mauthausen-en hildakoen kopurua, deportazioan hil ziren euskaldun guztien bi herenak ( % 65) akabatu baitzituzten.

Zifra horietan sartzen dira Euskal Autonomia Erkidegoan jaio, Euskal Autonomia Erkidegoan bizi edo herritartasun-eskubideen arabera Eusko Jaurlaritzaren babesa jaso duten pertsonak, baldin eta, aldi berean, Hirugarren Reichak okupatutako Europa osoko edozein eremu edo espetxetara deportatu badituzte.

Bertan nafarrak sartzen dira, Eusko Jaurlaritzak erbestean eskaintzen zien laguntza jaso baitzuten.

Dena den, zifra horiek ezin gaituzte engainatzera eraman: bizirik atera zirenen arrasto dokumentalean argi eta garbi ikusten da bizirik atera zirenetako asko askatu ondorengo aste eta hilabeteetan hil zirela. Beraz, nazismoak egindako genozidioa aipatu berri ditugun zifretatik haratago doa.

Txostena kontsultatzeko: https://labur.eus/deportazioa-txostena

Bertaratu direnak

Ekitaldian izan dira halaber: Arritxu Marañón, duela gutxi Giza Eskubide, Memoria eta Bizikidetzako sailburuorde izendatua; Alberto Alonso, Gogora Institutuko zuzendari sustatzailea, eta Jagoba Álvarez, Giza Eskubideen eta Biktimei Laguntzeko zuzendaria.

Gainera, bertan izan dira hainbat erakundetako ordezkariak ere: Bakartxo Tejeria, Eusko Legebiltzarreko presidentea; Eider Mendoza, Gipuzkoako Foru Aldundiko diputatu nagusia; Marisol Garmendia, Espainiako Gobernu ordezkaria; Manuel Lezertua, Arartekoa; Cristina Laborda, Irungo alkatea, Igor Enparan eta Gorka Álvarez, Hondarribiko eta Sestaoko alkateak, hurrenez hurren, eta hiru udaletako udalbatzetako kideak.

Gogora Institutuaren Zuzendaritza Kontseiluko kide gisa, Ion Gambra Gipuzkoako Foru Aldundiko Giza Eskubideen eta Memoria Demokratikoaren zuzendaria eta Miren Elgarresta eta Noemi Ostolaza Emakundeko zuzendari eta idazkari nagusia ere izan dira.